सांगली :- प्रतिनिधी.
माजी पंतप्रधान मनमोहन सिंग यांचे आज २६ डिसेंबर २०२४ रोजी नवी दिल्ली येथे निधन झाले. ते भारताचे चौदावे पंतप्रधान होते. ते एक विचारवंत व अभ्यासक म्हणून ओळखले जातात. त्यांचा जन्म २६ सप्टेंबर १९३२ रोजी ब्रिटिश भारताच्या पंजाब प्रांतात म्हणजेच आताचा पाकिस्तान या भागात झाला. त्यांच्या आईचे नाव अमृतकौर आणि वडिलांचे नाव गुरमूख सिंग होते. देशाचे विभाजन झाल्या नंतर त्यांचे कुटुंब भारतात आले. त्यांच्या कुटुंबात त्यांची पत्नी श्रीमती गुरशरण कौर आणि तीन मुली असा परिवार आहे
डॉ. मनमोहन सिंग यांनी १९४८ साली पंजाब विद्यापीठातून उच्च शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यांचे शैक्षणिक कर्तृत्व पंजाब विद्यापीठ पासून इंग्लंड मधील केम्ब्रिज विद्यापीठ पर्यंत विस्तारलेले होते. १९५७ साली त्यांनी केम्ब्रिज विद्यापीठातून अर्थशास्त्र या विषयात प्रथम श्रेणी मध्ये पदवी प्राप्त केली. नंतर १९६२ साली त्यांनी ऑक्सफोर्ड विद्यापीठाच्या नफिल्ड महाविद्यालयातून अर्थशास्त्र या विषयात डी.फील संपादन केली. त्यांचे ‘इंडियाज एक्स्पोर्ट ट्रेंड्स अन्ड प्रोस्पेक्ट्स फोर सेल्फ ससटेन्ड ग्रोथ’ हे पुस्तक भारताच्या अंतस्थ व्यापारी धोरणाची समीक्षा करणारे आहे.
डॉ. मनमोहन सिंग हे पंजाब विद्यापीठात आणि नंतर दिल्ली स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स मध्ये लेक्चरर होते. या दरम्यान ते व्यापार आणि विकास सचिवालय संयुक्त राष्ट्राच्या परिषदेचे सल्लागार देखिल होते. त्यांनी १९८७ आणि १९९० मध्ये जिनिव्हा येथे दक्षिण आयोगाचे सचिव सुद्धा होते. १९७१ मध्ये त्यांची भारतीय वाणिज्य व उद्योग मंत्रालयाच्या आर्थिक सल्लागार म्हणून नियुक्ती झाली. त्यानंतर लवकरच त्यांना अर्थ मंत्रालय यात मुख्य आर्थिक सल्लागार म्हणून नेमण्यात आले व त्याच्या काही वर्षात ते भारतीय रिझर्व बँक ऑफ इंडियाचे नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष होते. ते राज्यपाल पंतप्रधानांचे आर्थिक सल्लागार आणि विद्यापीठ अनुदान आयोगाचे अध्यक्ष देखील राहिले आहेत. भारताचे अर्थमंत्री असतांना भारताच्या आर्थिक इतिहासातील सर्वात महत्त्वाचा टर्निंग पॉइंट त्यांच्या जीवनात आला. त्यांना भारताच्या आर्थिक सुधारणांचे जनक मानले जाते. सर्वसामान्यांमध्ये हे वर्ष नक्कीच त्यांच्या व्यक्तिमत्वा भोवती फिरलेआहे.
मनमोहन सिंग हे राजीव गांधी यांच्या कारकिर्दीत म्हणजेच १९८५ मध्ये भारतीय नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष म्हणून नियुक्त केले गेले होते. या पदावर त्यांनी ५ वर्षे सातत्याने काम केले. त्यानंतर त्यांना पंतप्रधानांचे आर्थिक सल्लागार बनवले गेले. तेव्हा नरसिंह राव पंतप्रधान झाले. तेव्हा वित्त मंत्रालयाने मनमोहन सिंग यांच्यावर स्वतंत्र भार दिला व १९९१ मध्ये त्यांच्या मंत्रिमंडळात समाविष्ट करून घेतले. ते लोकसभेचे सदस्य होते परंतु घटनात्मक व्यवस्थेनुसार सरकारच्या मंत्र्यांनी संसदेचा सदस्य असणे आवश्यक असते. म्हणून १९९१ मध्ये ते आसाम मधून राज्यसभेवर निवडून गेले. त्यांनी आर्थिक उदारीकरण सादर केले आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेला जागतिक बाजारांमध्ये समाकलित केले. त्यांनी आयात व निर्यात सुलभ केले. परवाने व परवानग्या पूर्वीच्या गोष्टी बनवल्या आहेत. खासगी भांडवलाला प्रोत्साहन देऊन आजारी आणि तोट्यात असलेल्या पी.एस. साठी स्वतंत्र धोरण विकसित केली. तेव्हा नवीन अर्थव्यवस्था गुडघे टेकत होती. तेव्हा पी.व्ही. नरसिंह राव यांनी तीव्र टीकेला सामोरे जावे लागले होते. विरोधक त्यांना नवीन आर्थिक प्रयोगाविषयी इशारा देत होते परंतु श्री राव यांचा मनमोहन सिंग वर पूर्ण विश्वास होता. अवघ्या दोन वर्षानंतर समीक्षकांचे तोंड बंद झाले आणि त्यांचे डोळे मोठे झाले. उदारीकरणाचे उत्तम परिणाम म्हणून भारतीय अर्थव्यवस्थेमध्ये दिसून आले आणि अशा प्रकारे देशाची बिघडणारी अर्थव्यवस्था पुन्हा रुळावर आणण्यासाठी अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून काम करणाऱ्या राजकारणी व्यक्तींनी भारतीय राजकारणात प्रवेश केला.
स्वतंत्र भारतच्या आर्थिक इतिहासातील महत्वाच्या मानल्या जाणाऱ्‍या १९९१-१९९६ या पाच वर्षांच्या काळात डॉ. सिंग यांनी भारताचे अर्थ मंत्रिपद भूषविले. भारताच्या आर्थिक सुधारणा अमलात आणण्यासाठी आवश्यक असलेले सर्वंकष धोरण तयार करण्यात त्यांची भूमिका जगभरात प्रसिद्ध आहे. हा काळ त्यांच्या नावाशी घट्ट जोडला गेला आहे. त्यांनी केलेल्या कामाचा गौरव म्हणून त्यांना काही पुरस्कार प्रदान करण्यात आलेले आहे.
पुरस्कार
# मनमोहन सिंग यांना त्यांच्या महत्वाच्या कामाबद्दल पुरस्कार देण्यात आले आहेत.
# भारतातील दुसरा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार पद्मविभूषण पुरस्कार हा १९८७ साली देण्यात आला.
# भारतीय विज्ञान कॉंग्रेस मध्ये देण्यात येणारा जवाहरलाल नेहरू जन्म शताब्दी सन्मान १९९५ मध्ये मिळाला.
# अर्थ मंत्र्यांसाठी दिला जाणारा आशिया मनी अवार्ड १९९३ व १९९४ मध्ये मिळाला.
# केम्ब्रिज विद्यापीठाचा ॲडम स्मिथ पुरस्कार १९५६ मध्ये मिळाला.
# केम्ब्रिज मधील सेंट जॉन महाविद्यालयात उल्लेखनीय कार्याबद्दल राईट पुरस्कार असे काही विशेष पुरस्कार आहेत. याशिवाय जपान निहोन कायझाई शिम्बून सारख्या अनेक संस्थांनी त्यांना सन्मानित केले आहे.
# केम्ब्रिज व ऑक्सफोर्ड सारख्या अनेक विद्यापीठांकडूनही त्यांना मानद पदवी प्रदान करण्यात आली आहे. त्यांनी अनेक आंतरराष्ट्रीय परिषदा आणि संघटनांमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व केले आहे. त्यांनी १९९३ मध्ये सायप्रस येथे राष्ट्रकुल प्रमुखांच्या बैठकीत आणि व्हिएन्ना येथे मानवाधिकारावरील जागतिक परिषदेत भारतीय प्रतिनिधी मंडळाचे नेतृत्व केले.
# डॉ. सिंग यांनी १९९१ पासून राज्यसभा या वरिष्ठ सभागृहात खासदारपद भूषविले आहे. १९९८-२००४ च्या दरम्यान त्यांनी राज्यसभेत विरोधी पक्ष नेत्याची भूमिकाही पार पाडली आहे.
# २२ मे २००४ साली झालेल्या सार्वत्रिक निवडणुका नंतर डॉ. मनमोहन सिंग यांनी भारताच्या पंतप्रधानपदाची शपथ घेतली व २२ मे २००९ रोजी त्यांनी दुसऱ्यांदा भारताचे पंतप्रधान म्हणून शपथ घेतली.
संकलन : अनिल पवार ( पत्रकार )
